Czekiszki (lit. Čekišké, jid. Tzeikishok) senne miasteczko na Kowieńszczyźnie nieopodal rzeki Dubissy ma powód do chluby — stąd wywodzi się rodzina jednego z najbardziej znanych rabinów XX w. — Abrahama Hillela-Silvera (1893–1963), działacza ruchu syjonistycznego w Stanach Zjednoczonych, który swoimi płomiennymi przemówieniami w czasie wojny zmobilizował opinię publiczną do poparcia idei utworzenia Państwa Izrael. „Cze kiszkim znoka"(lit.) — tu zatknijmy znak!

Miasteczko oddalone od Kowna ok. 50 km, leży na płaskowyżu na skraju głębokiej doliny rzeki Dubissy. Rozwój osady od najdawniejszych czasów — a według niektórych badaczy można mówić tutaj nawet o osadnictwie normańskim — wiązał się z rzecznym traktem. Teodor Narbutt w „Dziejach narodu litewskiego” wywodził pochodzenie nazwy od słów:
„Cze kiszkim znoka” — tu zatknijmy znak, które jakoby wypowiedzieli zmęczeni wędrowcy przy zakładaniu osady — traktować to jednak należy jako ludową próbę wyjaśnienia nazwy.

U początków chrześcijaństwa na Żmudzi
Prawobrzeżne grody nad Niemnem stanowiły w średniowieczu miejsca sporne, o które Litwini toczyli walki z Zakonem Krzyżackim. Dla podkreślenia chrześcijańskiego charakteru tych ziem zakładano parafie — w pobliskiej Wielonie kościół fundował sam książę Witold w 1421 r.; parafia w Czekiszkach powstała jeszcze przed rokiem 1457.
Obecny kościół pochodzi z początku XVII w. (1617 r.) fundacji Mackiewiczów, po przebudowach w 1821 r. i okresie międzywojennym. Obok kościoła stoi rozłożysta varpine (lit.) — dzwonnica, zbudowana z drewna na kamiennej podmurówce.
Kościół jest położony przy szerszym boku trójkątnego rynku, zwężającym się ku południowi, z którego jest wyprowadzony trakt łączący miasta nad Niemnem (Średniki i Wilki) z Ejragołą, i dalej przez Kiejdany i Datnów idący w kierunku Szawel i Zatoki Ryskiej. Zapewne było to znakomite miejsce handlowe, towary spławiane Dubissą z północy (także z Kurlandii) do Niemna, płynęły dalej do Prus. Wzdłuż tego traktu powstawały osady żydowskie.

Żydzi w Czekiszkach
Żydzi zaczęli osiedlać się w Czekiszkach w XVIII w. Na podstawie spisu podatkowego (tzw. pogłównego) z lat 1764-1765, sporządzono mapę, na której zaznaczono największe skupiska żydowskie; na tej mapie figurują także Czekiszki, miasto będące własnością szlachecką. Musiała to być znacząca gmina, skoro w drugiej połowie XIX w. obowiązki rabina sprawował Isaac Abelson ze słynnej szkoły talmudycznej w Naumiestis*, autor komentarzy do Miszny częściowo opublikowanych w Wilnie w roku 1851 i 1860.
Dokładniejsze dane o Czekiszkach mamy z roku 1887, kiedy wybuchł pożar: spłonęło całe miasteczko łącznie z dwoma domami modlitwy, tylko trzy domy mieszkalne pozostały nietknięte. Odnotowano, że 160 rodzin zostało bez dachu nad głową, m.in. także rabin Awraham Lewental, człowiek bogaty, który w pożarze stracił cały swój majątek. Z pomocą pogorzelcom, którzy nocowali pod gołym niebem, przyszły gminy żydowskie z pobliskich Średnik i Wilkiji (pol. Wilki) nad Niemnem oraz z Rosieni. Na przełomie XIX i XX w. Żydzi stanowili 65% mieszkańców miasteczka, dane bezpośrednio sprzed I wojny mówią o 200 rodzinach.

W 1915 r. podczas wycofywania się, wojska rosyjskie dokonały pierwszego brutalnego pogromu ludności żydowskiej przy współudziale miejscowych chłopów. Ale w okresie międzywojennym Żydzi nadal mieli przewagę liczebną w miasteczku (56% w 1923 r.) — wszystkie z dwunastu sklepów należały do nich, podobnie jak młyn i tartak.

W niepodległej Litwie, zgodnie z początkowo honorowanym litewskim prawem autonomii żydowskiej (do roku 1926), w Czekiszkach rządziła siedmioosobowa rada, składająca się w większości ze zwolenników partii syjonistycznych. Narodowy Bank Żydowski (Folksbank), który powstał w 1920 r. w Czekiszkach, był jednym z pierwszych takich banków założonych w niepodległej Litwie i odegrał dużą rolę w rozwoju ekonomicznym miasteczka; w 1927 roku korzystało
z jego usług aż 72 mieszkańców. Istniała szkoła podstawowa ucząca w języku jidisz oraz biblioteka z księgozbiorem pięciuset książek.
Na początku II wojny światowej w 1940 r., gdy
Litwa została zajęta przez Rosję Sowiecką, wszystkie sklepy żydowskie zostały upaństwowione, zakazano działalności partii syjonistycznych i organizacji młodzieżowych.
W czerwcu 1941 r. po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej litewscy nacjonaliści przejęli władzę w miasteczku jeszcze przed wkroczeniem Niemców i rozpoczęli aresztowania Żydów. Torturowano i zabito 18 Żydów.1 Latem Niemcy rozpoczęli prześladowania: synagoga stała się miejscem czasowego więzienia żydowskich mieszkańców. Następnie 4 września 1941 r. hitlerowcy zamordowali 22 mężczyzn, 64 kobiety i 60 dzieci (dokładne dane z tzw. Raportu Jaegera z Einsatzgruppen). Pozostali mieszkańcy zginęli podczas Holokaustu w obozach w pobliskich miasteczkach Ejragoła i Wilki.

U początków syjonizmu
Nadzieje polityczne żydowskich mieszkańców Czekiszek były związane z ruchem syjonistycznym prawie od początku jego powstania na ziemiach zaboru rosyjskiego, czyli od lat 80. XIX w. Ruch, który zakładał odrodzenie Państwa Izraelskiego na terenach Ziemi Obiecanej, wówczas Palestyny, miał tu gorliwego zwolennika w osobie miejscowego rabina Mordechaja Eliashberga (1817-1889). Był on autorem „Księgi Złotej Ścieżki”, która ukazała się w Warszawie w 1896 r. i jest uważana za ważne dzieło literatury syjonistycznej.
Wielkim entuzjastą syjonizmu był urodzony w Czekiszkach rabin Mosze Silver. Ponieważ w małym miasteczku nie potrzebowano kolejnego rabina, Mosze przejął interes mydlany swojego teścia i zapewne wtedy przeniósł się do innego miasta — Naumiestis, gdzie urodził mu się syn Abba-Hillel Silver — w przyszłości jeden z najbardziej znanych i wpływowych rabinów XX wieku. W r. 1899 Mosze Silver wyemigrował do Stanów; w 1902 r. ściągnął żonę z dziećmi do Nowego Jorku; był to także rok w którym władze carskie zdelegalizowały ruch syjonistyczny w Cesarstwie Rosyjskim.
Jego syn Abba Hillel w chwili przyjazdu do Ameryki miał dziewięć lat. Już od młodości zasłynął jako charyzmatyczny mówca — pierwsze przemówienie na wiecu syjonistycznym w Nowym Jorku wygłosił w wieku
14 lat! Później został działaczem ruchu syjonistycznego i rabinem (Synagogi reformowanej). W czasie wojny nalegał na utworzenie niepodległego państwa, które będzie schronieniem dla uciekinierów z Europy. W przeciwieństwie do innych syjonistów, którzy uważali, że w czasie wojny nie należy naciskać na rząd USA, był nieustępliwy. Przez dwa powojenne lata był prezydentem Organizacji Syjonistycznej w USA (The Zionist Organization of America), mobilizując amerykańską opinię publiczną, nie tylko żydowską, na rzecz powstania niepodległego państwa. Prowadził rozmowy z prezydentem Harrym Trumanem. Jego płomienne wystąpienia przyczyniły się w dużej mierze do powstania Państwa Izrael w 1948 r. Był także prezydentem Centralnej Konferencji Rabinów Amerykańskich (Central Conference of American Rabbis – Synagoga reformowana) i przewodniczącym organizacji charytatywnej działającej na rzecz młodego państwa.
Jego ojciec rabin Mosze Silver z Czekiszek doczekał spełnienia swoich marzeń — zmarł w Jerozolimie w 1949 r. Jego współziomkowie z litewskiego miasteczka nie przeżyli wojny, ostatni rabin Czekiszek — Shemuel-Ze’ev Melamed zginął w Holokauście.
Rabin Abba-Hillel Silver zmarł w Nowym Jorku w roku 1963.

Obecnie Czekiszki liczą ok. 700 mieszkańców, czyli mniej więcej tyle, ile w roku 1880.
Żydowski sztetl przestał istnieć; małe kresowe miasteczko wegetuje w dolinie Dubissy, miłoszowskiej Issy.

W miasteczku nie upmiętniono ich dawnych mieszkańców, choć stoi synagoga, a wiele drewnianych domów zwłaszcza przy rynku przypomina charakterystyczne domy żydowskie, w których jedne podwójne drzwi niegdyś prowadziły do sklepu, drugie pojedyncze do mieszkania. Niektóre mimo sidingu i eternitu na dachach zachowały dawny wygląd i stare drewniane oddrzwia. Może warto powtórzyć: „Cze kiszkim znoka” — tu postawmy znak!

Dorota Giebułtowicz
Fot. M. Aniszewska