Jan Skłodowski, „Cmentarze na Żmudzi. Polskie ślady przeszłości obojga narodów”. Wydano nakładem: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Departament Dziedzictwa Kulturowego, Warszawa 2013. stron 414, kreda.

Żmudź – ostatnia kraina w Europie, która przyjęła chrześcijaństwo (w 1413 r.), historycznie ciekawa, chlubiąca się dwoma wiekami oporu wobec Krzyżaków, ciesząca się w Rzeczpospolitej Obojga Narodów pewną odrębnością jako Księstwo Żmudzkie (łac. Ducatus Samogitiae). Ale też bajkowa kraina uwodząca nas brzmieniem miejscowości: Opitołoki, Lale, Szyłele, Szweksznie, Ejragoła, Dżunginiany, kusząca rzekami o tajemniczych imionach: Bobrunga, Dubissa, Niewiaża, Wardawa, Wyrwita, przypominająca miejsca z kart powieści Sienkiewicza: Pacunele, Wołmontowicze, dworek Oleńki Billewiczówny w Wodoktach czy śmierć Janusza Radziwiłła w Kiejdanach.
Autor, Jan Skłodowski, poświęcił Żmudzi kilka lat, przemierzając jej bezdroża i dokumentując nagrobki z polskimi inskrypcjami na cmentarzach, w kościołach i kryptach. Badania terenowe rozpoczął w 2006 r, a zakończył w 2013 r. Złożyło się na nie około 30 wyjazdów, jak wskazują zdjęcia w różnych porach roku: na fotografiach widzimy cmentarze w porze wiosennej, krajobrazy przed burzą, rozświetlone lampkami podczas listopadowych świąt czy nagrobki w śnieżnej szacie.

Badacz przemierzył tysiące kilometrów, często polnymi drogami a nawet ścieżkami, docierając do miejsc, których często nie znajdziemy w przewodnikach. W 156 miejscowościach na 211 cmentarzach zinwentaryzował około 2 tysięcy nagrobków z polskimi inskrypcjami. Prace były prowadzone w ramach programu inwentaryzacyjnego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Dzięki mrówczej pracy inwentaryzacyjnej otrzymujemy przepiękny album.
Zinwentaryzowane nagrobki są interesujące nie tylko pod względem historycznym, ale i artystycznym: widzimy dużej urody rzeźby nagrobne, misternie kute żelazne krzyże czy ogrodzenia grobów, przepiękne liternictwo; także sama treść rymowanych inskrypcji nagrobnych warta jest uwiecznienia. Autor dokumentuje także pracownie kamieniarskie, odlewnie żeliwne, sygnatury rzeźbiarzy pomników nagrobnych. Oprócz tego mamy zdjęcia pełnych uroku bram cmentarnych, kamiennych murków, kaplic rodowych. Wiele nagrobków ze względu na walory historyczne i artystyczne powinno być objętych opieką konserwatorską, zwłaszcza, że część metalowych krzyży czy ogrodzeń wciąż jest przedmiotem rabunku.
Album poprzedza krótki zarys dziejów Żmudzi; na końcu zamieszczono indeks miejscowości, w których znajdują się cmentarze, i udokumentowane nazwiska z ujednoliconymi datami urodzin i śmierci. Jeszcze jedną zaletą książki jest dwujęzyczność — wszystkie teksty zostały przetłumaczone na litewski.

Jan Skłodowski jest doktorem nauk humanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, członkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Towarzystwa Karpackiego i Związku Polskich Artystów Fotografików.
Praca pionierska, która nie tylko może służyć jako źródło historyczne, ale też jako przewodnik dla miłośników tajemniczej i w Polsce mało znanej krainy, która rozciąga się tuż za naszą północno-wschodnią granicą.
(dg)

Jan Skłodowski, „Cmentarze na Żmudzi. Polskie ślady przeszłości obojga narodów”. Wydano nakładem: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Departament Dziedzictwa Kulturowego, Warszawa 2013. stron 414, kreda.